سقوط سلسله قاجاری و مغلوب شدن آنان موجب شد تا در زمان سلسله غالب پهلوی دست به تخطئه و بدنامی آنان بزنند و عصر قاجاری را با القائات گسترده، دورهای سراسر سیاه و ویرانگرانه قلمداد سازند. بدیهی است که هیچ تردیدی در برخی از رفتارها و تصمیمات و سیاست‌های ناپسند پادشاهان قاجار که عمدتاً ناشی از ناتوانی و ناآگاهی (و نه الزاماً سرسپردگی و خیانت) و نیز توطئه‌های درباری و دخالت‌های بیگانگان بوده است، وجود ندارد. اما این نباید موجب شود که برخی از ویژگی‌های ممتاز و شایسته آنان به دست فراموشی سپرده شود.
- قاجاریان گرایش‌های نژادپرستی و قوم‌گرایی نداشتند و خود را همچون صفویان به دورهای در روزگاران کهن و یا به شخصیتی تاریخی یا مذهبی نچسباندند. با اینکه اصطلاح مجعول و استعماری «نژاد آریایی» در زمان آنان ساخته و پرورانده شد و بطور همزمان توسط عاملان بریتانیا در ایران و هند ترویج می‌شد، اما محل اعتنای قاجاریان قرار نگرفت.
- قاجاریان از مذهب چندان سوءاستفاده نکردند و به تصمیمات درست یا نادرست خود لباس مذهب نپوشاندند و آنها را خواست خدا ندانستند.
- قاجاریان به سنت‌های هنری و معماری پایبند بودند. تعداد قابل توجهی از بناهای باستانی ایران که اکثریت مطلق آثار را تشکیل می‌دهد، در دوره قاجاری ساخته شده است. در این آثار، پایبندی به شیوه‌های اصیل معماری ایرانی و آرایه‌های سنتی معماری تا حد زیادی رعایت شده است. چنین رویکردی در دوره‌های بعد از بین رفت و جای خود را با در نظرنگرفتن تعادل، به انبوهی از حجم‌ها و فرم‌های بلامصرف، مجهول‌الهویه و نسبتاً بی‌ریشه‌ای همچون بناهای نمادین آرامگاهی حافظ و فردوسی داد.
- آخرین نمونه معماری سنتی و اصیل ایرانی که با رعایت اصول و شیوه‌های فنی و هنری کهن ساخته شده و پس از آن عمر معماری ایرانی تقریباً به پایان رسید، متعلق به عصر قاجار است. یعنی بنای مسجد سپهسالار در تهران.
- آخرین نمونه از نسل سنگ‌نگاره‌های ایران متعلق به ناصرالدین‌شاه و عصر قاجاری است. این سنگ‌نگاره در «بند بریده» در جاده هراز واقع است و به مناسبت ساخت این جاده حجاری شده است.
- قاجاریان همچون زندیان و صفویان به ساخت بناهای عام‌المنفعه علاقه داشتند. اوج ساخت اینگونه بناها- چه از نظر تعداد و چه از نظر تنوع- از جمله به دوره قاجاریان تعلق دارد.
- قاجاریان به ادب و کتاب اهمیت می‌دادند. اکثر نسخ خطی که در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری میشوند، در دوره قاجاری نوشته شده‌اند.
- قاجاریان به آیین‌ها و جشن‌های ایرانی اهمیت می‌دادند و در ترویج آن می‌کوشیدند. برای نمونه، آنچه که امروزه با نام نوروز می‌شناسیم (اعم از سفره هفت‌سین، حاجی‌فیروز، لحظه تحویل سال، صدای توپ، چهارشنبه‌سوری، سیزده‌بدر و امثال آنها) از آداب و رسوم و نوآوری‌های دربار قاجاری است.
- در دوره قاجار تقویم خورشیدی که دچار رکود و فراموشی شده بود، مجدداً احیاء گردید و هر ساله بصورت چاپ سنگی منتشر می‌شد.
- خوشنویسی در دوره قاجار به حد اعلای رونق و تکامل رسید. قاجاریان به زیبایی خط اهمیت می‌دادند و عده زیادی از بزرگترین خوشنویسان ایران (همچون: وصال شیرازی، میرزا احمد نیریزی، میرزا محمدرضا کلهر، میرحسین خوشنویس و عمادالکتاب) در عصر آنان پرورش یافتند.
- موسیقی ایرانی در دوره قاجار رشد و تکامل می‌یابد. ردیف دستگاهی موسیقی ایران با همت میرزا عبدالله و آقا حسین‌قلی (دو برادر در دربار ناصری) وضع و تدوین گردید که از مشهورترین نمونه‌های روایت ردیف موسیقی ایران است.
- قاجاریان دوستدار ذوق و هنر بودند و خود نیز در حد توان بدان می‌پرداختند. نمونه ممتاز چنین اشخاصی، ناصرالدین شاه قاجار است. پادشاهی که به انواعی از هنرها آراسته بود و گمان نمی‌رود پادشاه دیگری در تاریخ ایران چنین بوده باشد. داستان می‌نوشت و شعر می‌سرود، خاطرات روزانه می‌نوشت، نقاشی و طراحی می‌کشید، خوشنویسی می‌کرد، عکاسی می‌کرد و اولین عکاس ایران بود، کتاب و نسخ خطی را خریداری و گردآوری می‌کرد، اولین موزه ایران را در کاخ گلستان بنیان نهاد، به موسیقی علاقه داشت و دختران خود را به آموختن پیانو تشویق می‌کرد، و از همه شگفت‌تر آنکه نقشه‌برداری و نقشه‌کشی نیز می‌کرد. در «سفرنامه عراق عجم» بارها اشاره شده که ناصرالدین‌شاه در طول راه توقف می‌کرد، تخته‌شاسی خود را باز می‌کرد و نقشه جغرافیایی مسیر و محوطه‌ها را شخصاً ترسیم می‌کرد. برای اینکار لازم بود تا نام‌های جغرافیایی را نیز پرسان شود و ثبت کند. کاری که با علاقه آنرا انجام می‌داد. شاید جالب باشد که یادآور شویم ناصرالدین شاه نخستین شاه ایران بود که ریش خود را می‌تراشید. (دیوان اشعار و آلبوم عکس‌های ناصرالدین‌شاه منتشر شده‌اند و نقشه‌های او در بایگانی کاخ گلستان نگهداری می‌شود).
- قاجاریان در قبال لغات بیگانه مقاومت نشان می‌دادند و لغات جایگزین مناسبی را برای آنها وضع می‌کردند. برای نمونه، واژه‌های «عکس»، «عکاسی» و «دوربین» شخصاً توسط ناصرالدین‌شاه وضع شده و متداول گردیده‌اند.
- قاجاریان شیوه زندگی ایرانی را به کنار ننهادند. لباس و سنت‌ها و آداب و هنجارهای زندگی ایرانی را جایگزین لباس و شیوه‌های زندگی فرنگی نکردند.
بی‌کفایتی‌ها و رفتارها و تصمیم‌های نسنجیده و ویرانگر از دوره قاجاری بسیار است. اما اینها نمی‌باید موجب شود تا محسنات آنان نادیده انگاشته شود و احیاناً به کارنامه اشخاص دیگری اضافه گردد.
