واحید قاراباغلی
جلیل محمد قلیزاده (1932-1868) آذربایجان ادبیاتیندا یئنی بیر مکتب و حتی یئنی بیر جیغیر آچمیش یازیچیدیر.
1866 اینجی ایلینین فئورال آیینین 22 سینده نخجوان شهرینین « نهرم» کندینده دونیایا گوز آچمیش, اوشاقلیق چاغیندا مکتبه گئدیب, فارس و عرب دیللرینی اویرنمیشدیر. 1883 نجی ایلدن بری بیر معللیم کیمی اون ایل معلم لیک ائتمیشدیر.
1904 نجی ایلدن « شرق روس» قزئتینین رئداکساسی کیمی چالیشمالارین گئنیش
لندیریر و همین تجربه و بیر – ایکی ایل اوندان سونراکی تجربه لرینین اساسیندا, 1906 جی ایلین آوریل آییندان رسمی اولاراق مشهور« ملا نصرالدین» قزئتینین نشرینه تفلیس شهرینده همت گوسته رییر .میرزه جلیلین ادبی – ایجتیماعی فعالیتی او قده ر گئنیش,زنگین و احاطه لی دیرکی هله اونون ساغلیغیندا بئله اوز تاثیرینی بوتون یاخین شرقده گوسترمیشدی. اونون فعالیتی جغرافی حدود تانیمادیغی کیمی, زامان محدودیتی ده تانیمیر.
ایگیرمی بئش ایل متصل و قهرمان متانتی, جسارتی ایله نشر اولونان « ملانصر الدین» قزئتی ایگیرمینجی عصرین ایجتیماعی فیکری نین یئتیردیگی ان زنگین خزینه لردن بیری کیمی – او تای لی – بو تای لی آذربایجان خالقینین ایجتیماعی مبارزه, مدنیت تاریخینده اساس رولو اولموشدور. آذربایجان خالقی نین اویانماسی, معنوی جهتدن سیلاحلانماسی و انقلاب یولونا دوشمه سینده, عصرلرله فئودال ضللم و ضللمتینده یاشایان کوتله لرین اسارتیندن, اولوم لر عالمینین قورتارماسیندا, ترقی و سعادت چارپیشماسیندا, اوز مقداراتی-آزادلیغی و حقوقو اوغروندا مبارزه سینده, معارف و مدنیتین تبلیغ ائدیلمه سی و یاییلماسی ایشینده, علم ایشیغی ایله ایشیقلانماسیندا « ملا نصر الدین» دن بویوک ایش گوره ن ایکینجی بیر خالق ژورنالی گوسترمک چتین دیر.
او یاخشی دوشونوردوکی, یازدیقلاری گرکلی دیر باشقالاری ایله فرقله نه و ائله بو اوزدن گلیب طنز اسلوبوندا بیر سیرا گئرچک لری بللندیردی.و بئله جه « ملانصر الدین» آذربایجان خلقینین فیکری, شعورو و دیلینده مرتجع حاکیم دایره لری, غصبکارلاری, مرتجع و موهوماتچی دین خادیملرینی, عادی حیاتین یارامازلیقلارینی و عئیبه جر جهتلرینی ایفشا ائدیر.
« ملانصر الدین» اوبرازی دونیا گورموش, بیلیکلی, حاضیر جاواب, عدالتی بیلن-سئون و اوندان مودافیعه ائدن مودریک بیر قهرماندیر. بونا گوره ده اونون بعضی سوزلری و لطیفه لری مثل کیمی خلق دیلینه دوشموش دور.
میرزه جلیل محمد قلیزاده « ملانصر الدین» نومره لرینده مترقی و قاباقجیل فیکیرلرین جارچیسی اولموش, زحمتکش طبقه لردن مودافیعه ائتمیش, دئموکراتیک جبهه ده دوراراق همیشه آزادلیقدان مودافیعه ائتمیش, آزادلیق دوشمنلری اولان تئزارلاری, شاهلاری, سلطانلاری, کند صاحابلارینی, ائمپئریالیزمی, مستمله چیلیک سیاستینی, گئریلیگی, خورافات و مووهوماتی, پان تورکیزم, پان ایسلامیزم, پان آریائیزم و هر جور منفی میللت چیلیگی جیددی ساتیرا آتشینه توتموشدور. قادینلارلا – کیشیلر برابر حقوقلوغونو تبلیغ ائدیر و بو یوللاردا جیددی موباریزه لر آپارییر.
«ملانصر الدین» ده رین ایجتیماعی مضمونو عمومییتله شرق و ایسلام دونیاسینین گئری قالماسینی ایفشا ائدیب, اونو بشر کاروانینا چاتماغا چاغیریردی. ژورنالین ده رین ایجتیماعی مضمونو و دوزگون میللی حرکتی دوورون بویوک یازیچی و شاعیرلرینی اونون اطرافیندا توپلامیش ایدی. او جمله دن میرزا علی اکبر صابر, محمد سعید اردوبادی, میرزه علی معجز, علی قلی غمگسار و ... آد آپارماق اولور.
ژورنالین یایینلانماغا باشلادیغی ایللر یا خین شرق خلقلری آراسیندا میللی آزادلیق حرکاتی, مشروطه حرکاتی باشلانیر, میرزه جلیل بو حرکاتی دیقتله ایزله ییر وایران و هابئله گونئی آذربایجان دا گئدن میللی حرکاتی, اونون رهبرلرینین فداکارلیغی, قهرمانلیقلاری و موفقیت لری باره ده مقاله لر یازیر و دیقته لایق هم جیددی هم ده ساتیریک شکیللر چاپ ائدیردی.
ژورنالین یایینلانماغا باشلادیغی ایللر یا خین شرق خلقلری آراسیندا میللی آزادلیق حرکاتی, مشروطه حرکاتی باشلانیر, میرزه جلیل بو حرکاتی دیقتله ایزله ییر وایران و هابئله گونئی آذربایجان دا گئدن میللی حرکاتی, اونون رهبرلرینین فداکارلیغی, قهرمانلیقلاری و موفقیت لری باره ده مقاله لر یازیر و دیقته لایق هم جیددی هم ده ساتیریک شکیللر چاپ ائدیردی.
« ملا نصر الدین» ژورنالی اورتا آسیا و یاخین شرق اولکه لرینین ایجتیماعی و ادبی فیکیر فورمالاشماسی و اینکیشاف ائتمه سینده اولدوقجا مهم رول اوینامیشدیر, اونون تاثیری آلتیندا آذربایجان, صور اسرافیل, نسیم شمال کیمی ده یرلی قزئته لر واختی ایله ایران دا نشر اولماغا باشلامیشدیر.
ساده دیلله دئسک ن ملانصر الدین» ژورنالی هفته لیک شکیللی درگی ایدی و شکیللری عمومییتله ده رین ایجتیماعی و ساتیریک اولاردی.« ملانصر الدین» 1906 جی ایلده تفلیس ده – 1921 جی ایلده تبریزده و 1922 جی ایلده باکیدا نشر اولموشدور. 25 ایل سوره سینده ملانصر الدینین 748 نومره سی یایینلانمیشدیر. 340 نومره سی تیفلیسده – 8 نومره سی تبریزده و 400 نومره سی باکیدا چاپ اولوموشدور. « ملانصرالدینین» یارانیشی حاقدا بویوک عالیم و یازیچی « جلیل محمد قلیزاده» دئییرکی : ملانصر الدینی طبیعت و زامان وضعیتی یاراتدی».
حقیقتا" ده « ملانصرالدینی» زامان یاراتدی و جمعیتیمیزین معین دورونده میللی وارلیغیمیزا بویوک خیدمت ائتدی و نهایت 1929 ده «ملانصر الدین» قزئتی باغلانماغا مجبور اولموشدور.
جلیل محمد قلیزاده محررلیک له یاناشی, حیکایه چیلیک و دراماتورلوق فعالیتینی ده داوام ائتدیریردی .
اوللر کیچیک حکایه لر له یازیچیلیق حیاتینا باشلامیش سونرادان مهم اثرلری: « اولولر 1909 », « آنامین کیتابی 1920» و « داناباش کندینین مکتبی نی (احوالاتینی) 1921 » ده یازمیشدیر.
جلیل محمد قلیزاده اثرلری نین موضوع لارینی معاصر حیاتدان, جانلی ائل معشیت ینده ن آلمیشدیر. بویوک مشاهده قدرتی اولان بو حقیقت پرست ادیب اوز خلقینین یاشایشینی یاخشی بیلیردی. او همیشه خلق ایچینده یاشامیش, خلقین سئوینج و کدریله – عادت و عنعنه لریله بویوموشدی. اونون ایلک بویوک معللیمی خلق ایدی. مبارزه قدرتینی هم ده ایلهامینی خلق دن آلیردی, اونا گوره ده خلق چیلیق اثرلری نین هم مضمونو , هم ده شکلینده باشلیجا خصوصیت دیر.جلیل محمد قلیزاده «اولولر» اثرینده اسکی اعتقاد و ایجتیماعی مناسبتلر و جهالت نتیجه سینده شعورسوز بیر کوتله یه چئوریلمیش عوام, نادان جهالتی گوستریر. فیریلداقچیلار مذهب آدینا بو عوام لارین جانینا دالاشمیشلار, استثمارچیلار اونلارین امکلرینی استثمار ائدیر. اوسته لیک اونلارا آغالیق ائدیردیلر, و او بو اثرده اوز وطنداشلارینی اویاتماغا چالیشیر.
میرزه جلیل قیسا معنالی, پسیکولوژیای حیکایه لرین بویوک اوستاسیدیر. اونون حیکایه لرینده اوبیئکتیو, شیرین, ملایم بیر ناغیل اصولو وار. او اوخوجوسونو حادیثه یه, احوالاتا ائله باغلاییر کی مولف یادا دوشمور, گورونمور. دئمک ایسته دیکلرینین هامیسینی حیاتا, اوبیئکتیو حقیقته دئدیردیر. حیاتی فاکت و حادیثه لر ایله دئییر. اوخوجو اونون اثرلرینده کی احوالاتا همیشه حقیقتده اولموش بیر حادیثه کیمی باخیر.
جلیل محمد قلیزاده ایران دا و اوزللیکله گونئی آذربایجاندا کئچن حادیثه لرله یاخیندان علاقه دار اولوردی. آذربایجان آدلی مقاله سینده گونئی آذربایجان خلقی نین دوزولمز وضعیتینی هیجانلا آنلاتیردی : « آخ اونودولموش وطن, آخ یازیق وطن ! دونیالار تیتره دی علملر معلق آشدی, فلکلر بیر بیرینه قاریشدی, ملتلر یوخودان اویانیب گوزلرینی آچدیلار و پراکنده دوشموش قارداشلارینی تاپیب, داغیلمیش ائولرینی بینا ائتمگه اوز قویدولار. بس هارداسان؟ ای بیچاره وطن! بعضی وقت اوتورورام و پاپاغیمی قاباغیما قویوب فیکره گئدیرم, خیالاتا جومورام, اوزومدن سوروشورام کی , منیم آنام کیمدیر؟ اوز اوزومه جاواب وئریرم کی, منیم آنام رحمتلیک زهرا بانو باجی ایدی. دیلیم نه دیلی دیر؟ آذربایجان دیلی دیر, یعنی وطنیم هارادیر – آذربایجان ولایتی دیر. ای تورپاق چوره گی یئیه ن تبریزلی قارداشلاریم, ای کئچه پاپاق خوی لی, مشگینلی, سرابلی, خوروسلی, موروسلی و موغانلی قارداشلاریم, ای مراغه لی, مرندلی, گلستانلی غول بیابان وطنداشلاریم, ای اردبیللی , خالخاللی برادرلریم, گلین – گلین منه بیر یول گوسترین, والله عقلیم چاشیب, آخر دونیا و عالم دگیشیلدی, هر شئی قاییدیب اوز اصلینی تاپدی, هر مطلبه ال وورولدو. گلین بیزده بیر دفعه اوتوروب کئچه پاپاقلاریمیزی اورتالیغا قویوب بیر فیکیرله شک, گوره ک هاردادیر بیزیم وطنیمیز. گلین, گلین ای اونودولموش وطنین جیریق – میریق قارداشلاری!
نییه ساکت سینیز, ای منیم لخت – عریان وطن قارداشلاریم!»
جلیل محمد قلیزاده نین عمر کاروانی نهایت 1932 اینجی ایلده اونون وفاتی ایله مقصده چاتدی. لاکین«ملانصرالدین» اوز لطیفه لر ایله, آذربایجان و بیر سیرا باشقا تورک و فارس خلقلری فولکوروندا, اوز ساتریک حیاتینا, توپلوموموزدا خیدمتینه دوام ائدیر و یارامازلیقلارلا دایانمادان دویوشور.
بیزیم تحصیلکرده لریمیز - جلیل محمد قلی زاده
- منیم بیر رفیقیم وار، اوزوده مسلمان(۱) دیر، آمما منی گورنده روس دیلیندن ساوای اوزگه دیلده، دانیشماز.
مثلا" دانیشیغیمز بئله اولور:
-هاردان گلیر سن؟
او منه جاواب وئریر:
- یاخودی ناپوچتو ( پست خانایا گئتمیشدیم ).
دئییرم: - دونن نییه بیزه گلمه دین؟
جاواب وئریر: - کنام پریش لی قوستی ( قوناغیمیز وار ایدی )
دئییرم: - یاخشی، قوناق لار گئده ندن سونرا گله یدین !
جاواب وئرییر: نت، اوجابلو پوزدنو ( یوخ، آرتیق گئج ایدی )
دئییرم: - سوز وئریرسن کی صاباح گله سن، بیر آز صحبت ائده ک؟
جاواب وئرییر: - پوستارا یوس، نوسلوو نه دایو ( چالیشارام، آنجاق سوز وئرمیرم)
دئییرم: - خدا حافیظ
جاواب وئرییر: - دا سویدانیا ( گلن گوروشه دک )
آمما دوستومون بیر شئی دن خبری یوخدور. یوخدور کی، من ده روسجا بیر آز دانیشا بیله رم.
آخیر بیر گون دوستوم دان سوروشدوم:
- من اولوم، منه سوزون دوغروسونو دئه گوروم، سن کی، اوتوز سککیز ایل مسلمان ایچینده تربیه تاپیب سان، خاطا اولمادی کی بیر آز روسجا اوخودون؟ نه سبب سن منله هئچ مسلمانجا ( آذربایجان تورکجه سینده ) دانیشمیرسان؟
یولداشیم منه روس دیلینده بئله جاواب وئردی: - سوسای کاک - تو ...( یعنی، اوخوموش آدامین مسلمانجا دانیشماغی عاییب دیر.)
چوخ ساغ اول رفیقیم. من بونو بیلمیردیم !
دئییرلر کی، همین منیم رفیقیم روس مکتبینده اوخویان واختی، بیر گون آناسینا دئییب:- آنا، پازایوستا، منه بیر شئی ساواریت ائله ( یعنی بیشیر)
آناسی جاواب وئریب: - بالا، نه دئدین؟
رفیقیم جاواب وئریب: - واخ، واخ سیز هئچ بیر زاد قانمیرسینیز ! من دئییرم بیر زاد بیشیر.
- بالا، نه بیشیریم؟
- چورت یئتو ( لعنت شیطانا ) ...یادیمدان چیخیب...یومورو اولور، اتی دویوب سالیرلار چولمه یه قازانا...بیر جور آدی وار...
- بالا کوفته دئییرسن؟
- هه، هه، قوفتا، قوفتا !
- منیم بیر رفیقیم وار، اوزوده مسلمان(۱) دیر، آمما منی گورنده روس دیلیندن ساوای اوزگه دیلده، دانیشماز.
مثلا" دانیشیغیمز بئله اولور:
-هاردان گلیر سن؟
او منه جاواب وئریر:
- یاخودی ناپوچتو ( پست خانایا گئتمیشدیم ).
دئییرم: - دونن نییه بیزه گلمه دین؟
جاواب وئریر: - کنام پریش لی قوستی ( قوناغیمیز وار ایدی )
دئییرم: - یاخشی، قوناق لار گئده ندن سونرا گله یدین !
جاواب وئرییر: نت، اوجابلو پوزدنو ( یوخ، آرتیق گئج ایدی )
دئییرم: - سوز وئریرسن کی صاباح گله سن، بیر آز صحبت ائده ک؟
جاواب وئرییر: - پوستارا یوس، نوسلوو نه دایو ( چالیشارام، آنجاق سوز وئرمیرم)
دئییرم: - خدا حافیظ
جاواب وئرییر: - دا سویدانیا ( گلن گوروشه دک )
آمما دوستومون بیر شئی دن خبری یوخدور. یوخدور کی، من ده روسجا بیر آز دانیشا بیله رم.
آخیر بیر گون دوستوم دان سوروشدوم:
- من اولوم، منه سوزون دوغروسونو دئه گوروم، سن کی، اوتوز سککیز ایل مسلمان ایچینده تربیه تاپیب سان، خاطا اولمادی کی بیر آز روسجا اوخودون؟ نه سبب سن منله هئچ مسلمانجا ( آذربایجان تورکجه سینده ) دانیشمیرسان؟
یولداشیم منه روس دیلینده بئله جاواب وئردی: - سوسای کاک - تو ...( یعنی، اوخوموش آدامین مسلمانجا دانیشماغی عاییب دیر.)
چوخ ساغ اول رفیقیم. من بونو بیلمیردیم !
دئییرلر کی، همین منیم رفیقیم روس مکتبینده اوخویان واختی، بیر گون آناسینا دئییب:- آنا، پازایوستا، منه بیر شئی ساواریت ائله ( یعنی بیشیر)
آناسی جاواب وئریب: - بالا، نه دئدین؟
رفیقیم جاواب وئریب: - واخ، واخ سیز هئچ بیر زاد قانمیرسینیز ! من دئییرم بیر زاد بیشیر.
- بالا، نه بیشیریم؟
- چورت یئتو ( لعنت شیطانا ) ...یادیمدان چیخیب...یومورو اولور، اتی دویوب سالیرلار چولمه یه قازانا...بیر جور آدی وار...
- بالا کوفته دئییرسن؟
- هه، هه، قوفتا، قوفتا !
قایناقلار :
1-آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش – ایکینجی جیلد – دوقتور جواد هئیت –1369
2- جلیل محمد قلیزاده نین سئچیلمیش اثرلری- باکی چاپی
3- شمس تبریز هفته لیگی– 4 اینجی ایل – 86جی سایی – 21 آذر 1379 -تبریز
4- شمس تبریز هفته لیگی – 4 جی ایل – 110 جی سایی-24 مرداد 1380 -تبریز
5- وراوی هفته لیگی – 1اینجی ایل -21 جی سایی – 18 دی 1381 – مشگین شهر (خیاو)
6- وراوی هفته لیگی – 3 اینجی ایل- 58 جی سایی – 17 شهریور 1383 - مشگین شهر (خیاو)
7- نوید آذربایجان هفته لیگی – 6 اینجی ایل – 365 جی سایی – 17 مرداد 1383 - ارومیه
