محورهاي كهريزها (قنات) هاي اروميه در ارتباط با مساجد قديمي شهر اروميه
گردآوري: محمدرضا محمد قلي زاد
از جمله موارد مرتبط به بحث مساجد اروميه، موضوع گذر رشته هاي قنات از زير ساختمان و يا روبروي مساجدي چون: علي شهيد، وكيل باشي، سردار، مناره، حاجي قاضي، حاج عبداله، عرب باغي، مهدي القدم، حاج ابوطالب و لطفعلي خان است.
بر همين پايه براي غني ساختن آگاهي هاي مربوط به مساجد جا دارد به اقتضاي نياز شرح كوتاهي درباره تاريخچه احداث قنات اوليه و مسير محورهاي آن آورده شود.
تاريخچه ساخته شدن كهريزها در اروميه:
در تاريخ افشار چنين آمده است كه : «... يحيي خان چهريق ايلخاني كه به دارالخلافه رفته بود به تقويت حاج ميرزا آقاسي و توسط خواهر و صبيه ي خود كه در عقد و ازدواج حضرت شهريار ]محمد شاه قاجار[ بودند خلعت حكمراني اروميه و سلماس را زيب پيكر خود كرده، مقتضي المرام و شادكام عازم مقصد گرديد و در روز ورود او به اروميه كه روز پنجشنبه پنجم صفر ]1260 ه ق[ بود اعيان و امراي افشار پذيرايي خوبي كردند ... از جمله آثار خير آن خان سخي الطبع يكي اينكه در سنين حكمراني خود خراج مراعي و مواشي قلعه را كه معمول بود دو سال حذف نمود و نيز آب رودخانه شهر آجو را كه در عهد كلبعلي خان افشار]حكمران دوره شاه عباس صفوي[ احداث شده و به باطن شهر روان است چون به ساير محلات جاري نشده و كافي نبود خلايق در ايام تابستان و قصر]كمبود[ آب براي آب محتاج مي شدند همّت ايلخاني چنان اقتضا نمود كه قناتي احداث كرده محض احسان از خود يادگار بگذارد، لهذا جناب ملا مصطفي پسر ملا يحيي نام را كه مردي موثق و قابل اعتماد بود بمباشرت اين كار خير اختيار نمود و مبلغ گزاف در مخارج آن مصرف كرد معهذا حكومتش پايداري نكرده و آن قنات بعهده ي تعويق ماند.» (اديب الشعرا، 1345، صص 434 و 435). از اين نوشته ي ميرزا رشيد اديب الشعرا به روشني پيداست كه ساخت كهريزها در اروميه از 1260 ه ق آغاز گرديده و رفته رفته در سالهاي بعد محورهاي آن گسترش يافته است.
بر پايه پژوهشهاي نويسنده كتاب «كهريزهاي اروميه»، محورهاي اصلي قنات اروميه از محل «مادرچاه»[1] واقع در مرز ميان روستاهاي الواج و خانقاه (از روستاهاي غرب اروميه كه هم اكنون در محدوده شهر اروميه قرار گرفته اند) آغاز و در ادامه مسيرهاي مجراي كهريز با عبور از عرض خيابان خاقاني و باغات سيب محدوده ي روستاي الواج به محدوده ي بلوار استاد شهريار در محل ورزشگاه شهيد باكري رسيده و سپس در خط مستقيم بلوار امتداد يافته و در وسط ميدان مدرس كنوني با توجه به شيب كم زمين نخستين محل دسترسي به آب را نمايان مي ساخت كه معروف به «ئوست آچيق كهريز» (كهريز روباز) بود و بيشتر مورد استفاده روستائيان قرار مي گرفت. سپس مسير با انحراف به مقابل كلانتري 14 كنوني در يك خط مستقيم و از زير مغازه هاي سمت چپ خيابان مدرس حركت كرده و از نزديكي اداره آموزش و پرورش ناحيه 2 (نرسيده به ستاد فرماندهي نيروي انتظامي كنوني) كه با كمي انحراف وارد كوچه پنجم «صابر» شده و سپس در يك خط مستقيم به بافت قديمي شهر (نزديكي خيابان حافظ يك) وارد و درست زير مغازه خواربار فروشي همراز واقع در نبش كوي نهم خيابان حافظ يك مسير خود را ادامه مي دهد. سپس مجرا به صورت مورّب از زير منازل مسكوني كوچه شهريار يك به سوي مسجد مهدي القدم حركت مي كند. در حد فاصل مسير آخر دو مكان اختصاصي استفاده از آب كهريز وجود داشت كه نخستين آن در منزل فردي به نام «عبداله پاسبان» و ديگري در منزل «حاج علي شاه حبيبي» (كهريز اين خانه معروف به حسن جان كهريزي = كهريز حسن جان بود) قرار داشت كه ساكنين منازل ياد شده به ترتيب با پايين رفتن از نه و چهارده پله به آب دسترسي پيدا مي كردند. از منزل حاج علي شاه حبيبي به بعد براي توزيع آب در سطح شهر رشته هاي گوناگوني ايجاد شده بود ريزها (قنات) هاي اروميه
گردآوري: محمدرضا محمد قلي زاد
از جمله موارد مرتبط به بحث مساجد اروميه، موضوع گذر رشته هاي قنات از زير ساختمان و يا روبروي مساجدي چون: علي شهيد، وكيل باشي، سردار، مناره، حاجي قاضي، حاج عبداله، عرب باغي، مهدي القدم، حاج ابوطالب و لطفعلي خان است. بر همين پايه براي غني ساختن آگاهي هاي مربوط به مساجد جا دارد به اقتضاي نياز شرح كوتاهي درباره تاريخچه احداث قنات اوليه و مسير محورهاي آن آورده شود.
تاريخچه ساخته شدن كهريزها در اروميه:
در تاريخ افشار چنين آمده است كه : «... يحيي خان چهريق ايلخاني كه به دارالخلافه رفته بود به تقويت حاج ميرزا آقاسي و توسط خواهر و صبيه ي خود كه در عقد و ازدواج حضرت شهريار ]محمد شاه قاجار[ بودند خلعت حكمراني اروميه و سلماس را زيب پيكر خود كرده، مقتضي المرام و شادكام عازم مقصد گرديد و در روز ورود او به اروميه كه روز پنجشنبه پنجم صفر ]1260 ه ق[ بود اعيان و امراي افشار پذيرايي خوبي كردند ... از جمله آثار خير آن خان سخي الطبع يكي اينكه در سنين حكمراني خود خراج مراعي و مواشي قلعه را كه معمول بود دو سال حذف نمود و نيز آب رودخانه شهر آجو را كه در عهد كلبعلي خان افشار]حكمران دوره شاه عباس صفوي[ احداث شده و به باطن شهر روان است چون به ساير محلات جاري نشده و كافي نبود خلايق در ايام تابستان و قصر]كمبود[ آب براي آب محتاج مي شدند همّت ايلخاني چنان اقتضا نمود كه قناتي احداث كرده محض احسان از خود يادگار بگذارد، لهذا جناب ملا مصطفي پسر ملا يحيي نام را كه مردي موثق و قابل اعتماد بود بمباشرت اين كار خير اختيار نمود و مبلغ گزاف در مخارج آن مصرف كرد معهذا حكومتش پايداري نكرده و آن قنات بعهده ي تعويق ماند.» (اديب الشعرا، 1345، صص 434 و 435). از اين نوشته ي ميرزا رشيد اديب الشعرا به روشني پيداست كه ساخت كهريزها در اروميه از 1260 ه ق آغاز گرديده و رفته رفته در سالهاي بعد محورهاي آن گسترش يافته است.
بر پايه پژوهشهاي نويسنده كتاب «كهريزهاي اروميه»، محورهاي اصلي قنات اروميه از محل «مادرچاه»[1] واقع در مرز ميان روستاهاي الواج و خانقاه (از روستاهاي غرب اروميه كه هم اكنون در محدوده شهر اروميه قرار گرفته اند) آغاز و در ادامه مسيرهاي مجراي كهريز با عبور از عرض خيابان خاقاني و باغات سيب محدوده ي روستاي الواج به محدوده ي بلوار استاد شهريار در محل ورزشگاه شهيد باكري رسيده و سپس در خط مستقيم بلوار امتداد يافته و در وسط ميدان مدرس كنوني با توجه به شيب كم زمين نخستين محل دسترسي به آب را نمايان مي ساخت كه معروف به «ئوست آچيق كهريز» (كهريز روباز) بود و بيشتر مورد استفاده روستائيان قرار مي گرفت. سپس مسير با انحراف به مقابل كلانتري 14 كنوني در يك خط مستقيم و از زير مغازه هاي سمت چپ خيابان مدرس حركت كرده و از نزديكي اداره آموزش و پرورش ناحيه 2 (نرسيده به ستاد فرماندهي نيروي انتظامي كنوني) كه با كمي انحراف وارد كوچه پنجم «صابر» شده و سپس در يك خط مستقيم به بافت قديمي شهر (نزديكي خيابان حافظ يك) وارد و درست زير مغازه خواربار فروشي همراز واقع در نبش كوي نهم خيابان حافظ يك مسير خود را ادامه مي دهد. سپس مجرا به صورت مورّب از زير منازل مسكوني كوچه شهريار يك به سوي مسجد مهدي القدم حركت مي كند. در حد فاصل مسير آخر دو مكان اختصاصي استفاده از آب كهريز وجود داشت كه نخستين آن در منزل فردي به نام «عبداله پاسبان» و ديگري در منزل «حاج علي شاه حبيبي» (كهريز اين خانه معروف به حسن جان كهريزي = كهريز حسن جان بود) قرار داشت كه ساكنين منازل ياد شده به ترتيب با پايين رفتن از نه و چهارده پله به آب دسترسي پيدا مي كردند. از منزل حاج علي شاه حبيبي به بعد براي توزيع آب در سطح شهر رشته هاي گوناگوني ايجاد شده بود