زبان و پراکندگی ترکان خراسان - وبلاگ زبان و ادبیات ترکان خراسان

 پرکندگی ترکهای خراسان

توركهای خوراساني غالباً درشمال استان خراسان بزرگ، ناحيه مرزی کشور ترکمنستان و قسمتی از نواحی مرکزی خراسان سكونت دارند.

مهمترين مناطق ترك نشين درخراسان عبارتند از:

بجنورد، شيروان، فاروج، قوچان، درگز، كلات، اسفراين، سبزوار، نيشابور، سرولايت، جوين، جغتاي، نقاب و روستاهای تابعه، ... و تركان مهاجراز نقاط دیگر که در مشهد (خراساني، آذربايجانی) ساکن  هستند.

محدوه پراکندگی ترکهای خراسان از طرف غرب به شرق از آزاد شهر، رامیان، علی آباد شروع می شود و در خراسان بزرگ تا مرز افغانستان ادامه دارد و از شمال به جنوب از مرز تورکمنیستان شروع و در استانهای خراسان تا کناره های کویر ادامه می یابد.

گرگان امروز را دیگر نمی توان شهر تورک نشین دانست، اما بخشی از مردم گرگان نیز تورک خوراسان هستند.

نیشابور و سبزوار شهرها فارس و ترک قاطی و روستاهای دو شهر اکثرا تورک خوراسان هستند.

بخشی از مردم سمنان در مرزهای سمنان با خراسان های رضوی و شمالی نیز ترک خوراسان هستند.

تقریبا از هر سه خانواده تورکهای شیروانی و بجنوردی و قوچانی و ... یک یا دو نفر در مشهد زندگی می کنند و با توجه به تورک های دیگر نقاط مقیم در مشهد نیز می توان تناسب بست که چقدر از مردم مشهد از شهر های تورک نشین خوراسان هستند.

جغتای، جوین و بخشی از مردم تورکمنیستان و برای نمونه فیروزه، باقر و.... در عشق آباد نیزتورک خوراسان هستند.

یک گزارشگر ARTE (تلویزیون مشترک فرانسه و آلمان) گزارشی از کرج تهیه کرده بود و این گزارش نشان می داد که بخش بزرگی از مردم کرج تورک خوراسان هستند و تحقیات یک خبرنگار جمهوری ازربایجان نیز نشان می دهد که بخش بزرگی از مردم کرج تورک خوراسان می باشند.

جمعیت تورکهای خوراسان

دقیق نمی شود گفت جمعیت تورکهای خوراسان چقدر است اما تقریبی نزدیک به واقغیت در حدود چهار میلون نفر تخمین زده می شود.

لهجه های تورکی خوراسانی

توركهای خوراساني غالباً درشمال استان خراسان بزرگ، ناحيه مرزی کشور ترکمنستان و قسمتی از نواحی مرکزی خراسان سكونت دارند. درگذشته اين گروه زباني جزء شاخه تركمني محسوب مي شده است ولي با تحقيقاتي كه در چهل سال اخير (1968- 1973 ميلادی) از سوي گروه ترك شناسي دانشگاه گوتينگن آلمان به سرپرستي پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده است تركي خراساني به عنوان يك لهجه مستقل از شاخه گروه زباني اوغوز پذيرفته شده است.

مهمترين مناطق ترك نشين درخراسان عبارتند از:

بجنورد، شيروان، فاروج، قوچان، درگز، كلات، اسفراين، سبزوار، نيشابور، سرولايت، جوين، جغتاي، نقاب، ... و تركان مهاجراز نقاط دیگر در مشهد (خراساني، آذربايجانی)  ترک نشین هستند.

تقسیم بندی لهجه های منطقه ای تورکی خوراسانی:

  پروفسور دورفر زبان ترکی از گروه اوغوز را به چهار دسته زيرتقسيم می كند:

گروه زباني تركي اوغوز:

اوغوز غربي:  1) تركي استانبولی(عثمانی)  2) ترکی آذربایجانی

اوغوز شرقي:  3) ترکمنی  4) ترکی خراسانی

ايشان زبان توركي خوراساني را درست به منزله پل و رابطي ميان زبان تركي موجود درتركيه و آذربايجان با تركمني می داند، ولي در مجموع تركي خراساني به تركي آذربايجانی و ترکی تركيه نزديك تر است تا به تركمني؛ به طوري كه توركان خوراسان با اندكي دقت مي توانند زبان توركي آذربايجانی و ترکیه ( استانبولی) را به راحتي آموخته و متوجه شوند .

طبق نظر پروفسور دورفر توركي خوراساني به سه لهجه منطقه اي تقسيم مي شود:

1- لهجه غربي: این لهجه بیشتر در شهرستانهای بجنورد، سبزوار، جوین ، جغتای، نقاب، درگز و اسفراین و روستاهای تابعه درخراسان بزرگ و خلجستان شیراز و روستاهای تابعه آن مورد استفاده قرار می گیرد. 

تعداد حروف صدار دراین لهجه هفت تاست . در این لهجه صداهای ( اؤ /ö) و  (او /  ü) وجود ندارند. و صدای اؤ (ö ) بصورت صدای "ائـ (e) " و صدای او / ü) بصورت " ايـ  (i) " تلفظ می شود.

 -2لهجه شرقي: لهجه شرقی ترکی خراسانی عمدتا در شهرستانهای فاروج، شیروان، قوچان ، درگز ، کلات نادر، تربت جام و روستاهای تابعه آنها مورد استفاده قرار دارد. در لهجه شرقی ترکی خراسانی همانند ترکی آذربایجانی نه حرف صدادار وجود دارد.

3-لهجه مرکزی ( جنوبي) : این لهجه بیشتر در شهرستانهای نیشابور ، سرولایت ، تربت حیدریه ، اسفراین ، بام صفی آباد ، و روستاهای تابعه آنها درخراسان بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد. در لهجه مرکزی ترکی خراسانی همانند ترکی ادبی آذربایجانی نه حرف صدادار وجود دارد.

با وجود اين تقسيم بندي تفاوت بسياركمي در بين گويش هاي موجود دراين مناطق وجود دارد و از سه گروه مذكور، لهجه شرقي به علت روان و ساده بودن تلفظ لغات و باتوجه به تعداد زياد متكلّمان آن، حالت فراگير دارد.

 در مبحث افعال به زمانهاي مختلف دستوري نيز زبان توركي خوراساني به دو گروه متمايز تقسيم شده است:

1. گروه اول: مخصوص مناطق غربي و جنوبي است ( صرف افعال در اين گروه شبيه توركي آذربایجانی مي‌باشد).

2. گروه دوم: مخصوص مناطق شرقي است ( صرف افعال تا حدودي شبيه تورکی تركمني مي‌باشد).

 در اين مبحث نمونه هايي از تفاوتها و ويژگيهای لهجه ای تلفظ لغات در زبان تورکی خوراسانی را از کتاب "آشنایی با زبان ترکی خراسانی" تالیف جلال قلی زاده مزرجی آورده می‌شود:

1) کاربرد مصوتهای بلند همانند ترکی قديم و ترکمنی درمناطقی همچون درگز، بجنورد و شیروان و... هنوز باقی مانده است. مثال:

بآش  Bāş: سر

قآن Qān : خون

يآغ  Yāğ: روغن

2) دربعضی از مناطق خراسان «ک» درآخر کلمات به صورت «ی» تلفظ می‌شود، مثال:

چؤرَکÇörak  = چؤرَی  Çöray: نان

الک Alak = الی  Alay: غربال، الک

کورَک  Kurak= کورَی  Kuray: کتف

اورَک( ايرَک )  Ürak(İrak)= اورَی( ايرَی)Üray(İray) : دل

3) قانون هماهنگی اصوات دربعضی از مناطق ( لهجه جنوبی ) تحت تأثير فارسی، اندكي رو به کاهش است.

4) لغاتی که حرف آخر آنها به «ق- غ» ختم می‌شود بعضاَ به صورت «خ» هم تلفظ می شوند، مثال:

قولاقQulāq = قولاخ Qulāx: گوش

5)  نشانه مصدری «ماق» در افعال مصدری دربعضی از مناطق به صورت «ماخ يا ماغ» تلفظ می‌شود، مثال:

گتماقGetmāq = گتماخ Getmāx: رفتن

آلماق  Ālmāq = آلماخ  Ālmāx: خريدن، گرفتن، کسب کردن

6) حرف «واو» دراول بعضی از کلمات دربيشتر مناطق تبديل به «ب» شده است، مثال:

وئرماقVermāq= بئرماق Bermāq: دادن

وارVār= بار Bār: هست،وجود دارد

7) علامت جمع «لار/ لر» در هنگام صرف افعال در سوم شخص جمع تبديل به «لان/ لن» شده است:

آلديلار Āldılār = آلديلان  Āldılān: خريدند، گرفتند

 ووردولار Vurdulār= ووردولان  Vurdulān: زدند

گتديلر  Getdılar= گتديلن  Getdılan: رفتند

ووروب دولار Vurubdulār= ووروب دولان  Vurubdulān: زده اند

8) در بعضی از مناطق «ای» در هجای دوم لغات تبديل به «او» شده است، مثال:

آغير Āğır= آغور  Āğur: سنگين

آچيق  Āçıq= آچوق  Āçuq: باز، مفتوح

9) در بعضی از مناطق «او» درهجای دوم کلمات تبديل به «ای» شده است، مثال:

سوت Sut= سيت  Sıt: شير(نوشيدنی)

گون Gun= گين Gın: 1)روز  2)خورشيد، آفتاب

کول  Kul= کيل  Kıl: خاکستر

10) دربعضی از مناطق هجای «او» اول کلمات تبديل به «ای» شده است، مثال:

يومورتاYumurtā = ييميرتا  Yimirtā: تخم مرغ

11) حرف «ز» درآخر افعال منفی سوم شخص مضارع (حال) و همچنين درآخربعضی ازکلمات به صورت «س» تلفظ می‌شود، مثال:

گلمز  Galmaz= گلمس  Galmas: نمی آيد

گتمز Getmaz = گتمس  Getmas: نمی رود

آلماز Ālmāz  = آلماس  Ālmās: نمی خرد، نمی گيرد

قويماز  Qoymāz= قويماس Qoymās: نمی گذارد

اوز Üz= اوس Üs: صد

سکگيز Sekgız  = سکگيس  Sekgıs: هشت

12) دربعضی از مناطق «د» دراول کلمات به صورت «ت» تلفظ می‌شود، مثال:

داش Dāş  = تاش Tāş: سنگ

دوز Duz = توز Tuz: نمک

دولو  Dolu= تولو Tolu: تگرگ

13) حرف" ب" دراول بعضی از کلمات تبديل به «م» شده است، مثال:

بونو Bunu = مونو Munu: اين را

بونا  Bunā= مونا Munā: به اين

بئين  Beyn= مئين Meyn: مغز

14) حرف «چ» درآخر افعال امرمفرد که به اين حرف ختم مي شوند به صورت «ش» هم تلفظ می‌شود، مثال:

آچ  Āç= آش  Āş: باز کن، بگشا

قاچ Qāç= قاش  Qāç: فرارکن، بگريز

15) دربعضی از مناطق حرف «گ» دروسط کلمات هنگام تلفظ تبديل به «ی» می‌شود، مثال:

ايگنه İgna = ايينه  İna: سوزن

دگماق Degmāq = ديماق  Deymāq: ضربه خوردن، به چيزی خوردن

دگيرمان Degirmān= دييرمان  Deirmān: آسياب

دؤگماق Dögmāq= دؤيماق Döymāq: کوبيدن

16) «ر» درپسوند جمع « لار/ لر»  درهنگام صحبت، درکلماتی که به اين حرف ختم مي شوند حذف شده ويا باتخفيف تلفظ می‌شود. ولی درساير مواقع ودرهنگام پيوستن به کلمات ديگر، به صورت كامل تلفظ می‌شود، مثال:

کيشی لر Kişilar= کيشی لَ  Kişila: مردها

آلمالار  Ālmālār= آلمالا Ālmālā: سيبها

آلمالاری يو  Ālmālārı Yu: سيبها را بشوی.

17) پسوند «دن/ دان: از» درهنگام اتصال به لغاتی که آخرآنها به حروف: م، ن؛ ختم می شوند به صورت «نن/ نان» تلفظ می‌شود و درساير حروف ختم شده درلغات به همان صورت اصلی تلفظ می‌شود، مثال:

مندن Mandan= مننن Mannan: ازمن

سندن Sandan= سننن Sannan: ازتو

اون دان Ondān= اون نان  Onnān: ازاو

قوچان دان Qoçāndān= قوچان نان Qoçānnān: ازقوچان

18) پسوند «بيز» دراول شخص جمع افعال درزمان مضارع اخباری و همچنين دربعضی از لغات جمع تبديل به  «ميز» می‌شود، مثال:

گلَبيز Galabiz= گلَميز Galamiz: می آييم

آلابيز Ālābiz= آلا ميز Ālāmiz: می خريم، مي گيريم

اؤی بيز ( اؤ بيز) Öy biz(Öv biz)= اؤی ميز( اؤ ميز)Öy miz(Öv miz): خانه مان

ال  بيز Al bix= ال ميز Al miz: دست مان

19) درمناطقی نظيرحکم آباد، جغتای و... هجای اؤ(Ö)  دروسط لغات تبديل به کسره(E) وهجای او(Ü) دروسط لغات تبديل به ای( İ ) شده است، مثال:

چؤل Çöl= چئل  Çel: بيابان، صحرا

چؤرک Çörak= چئرک  Çerak: نان

دوز Düz = ديز  Diz: راست، صحيح

20) « ن غنّه»  موجود درکلمات ترکی قديم هنوز هم دربعضی ازمناطق به همان صورت اصيل کاربرد دارد، مثال:

يونگ Yung / يون  Yun: پشم

مينگ  Ming / مين  Min : هزار

ينگی(يئنگی)  Yengı / ينی(يئنی) Yenı: جديد، نو، تازه

21) دربعضی از مناطق حرف «د» در وسط کلمات هنگام تلفظ حذف می‌شود، مثال:

گلديلن  Galadılan = گلَلن  Galalan: می آيند

آلمادو Ālmādu= آلماآ   Ālmāā: نخريد، نگرفت

اودون Odun= 1) اودينOdın 2 ) اوون  Oun : هيزم

22) دربعضی از مناطق پسوند جمع «ايق/ اوق» در اول شخص جمع افعال در زمان ماضی ساده به صورت  " ايک ( ايگ) " تلفظ می‌شود، مثال:

گلديقGaldıq = گلديک  Galdik: آمديم

گتديق Getdıq = گتديک  Getdik: رفتيم

آلديق Āldıq= آلديک  Āldik: خريديم،گرفتيم

ووردوق Vurduq= وورديک  Vurdik: زديم.

یادآوری می شود در این کتاب درنگارش باالفبای لاتین، حرف( ā ) بجای (آ یا عا) فارسی و حرف(a) بجای فتحه درالفبای لاتین آذربایجانی معادل ( ə ) انتخاب شده است .